Det gamle sæterbruket er borte, men sætrene ligg der , i heimfjellet og høgfjellet. Romantiske ser dei ut, sæterhusi, men romantikken var nok ikkje ofte gjest i sætrom. Det var mykje strev og hardt arbeid, av mange, av unge og gamle. Men også mange hugnadsstunder, og av og til litt romantikk.
To somrar tidleg på 1950-talet var eg med ei tante langt inni Jotunheimen , ved Øvre Sjodalsvatnet, på Mosbesstrånd. Eg var med for å halde tante Anne med selskap, men innbilte meg sjølv at eg var der for å passe på geitene, for å vera gjætlkar eller gjetar. Dette var sjølvsagt tull, for kyrne og geitene passa seg best sjølve. Dei vart sende ut av geithuset om morgonen, og drog oppover dei bratte liene på leit etter saftige beite. Like sikkert kom dei att om kvelden, for å bli mjølka og få kveldsstellet.Av og til dilta eg med oppover bratta, men som regel vart eg lei etter ei stund, og traska ned att til stulen, der det vanka graut eller soll med nysila mjølk. Når tanta ville retteleg skjemme meg bort, så laga ho prim. Det var det likaste eg visste. Ysting i tradisjonell forstand var det slutt med på Mosbesstrånd på 1950-talet. Før 1945 , og kanskje nokre få år etterpå enkelte stader, var det ennå vanleg med ysting og kinning på sætrene i Vågå, men så tok mjølkebilen og ysteriet i bygdasentret over.
På Mosbesstrånd var det sjølvsagt ikkje innlagt vatn. Til dagleg vaska vi oss og pussa tennene i bekken, som rann ned like ved stulen. Eg hugsa ennå den spesielle høgfjellssusen når eg stod ute om kvelden og reingjorde meg i bekken før eg gjekk til sengs. Olav Aukrust kalla det utesusen. Den gongen var det få bilar som rulla gjennom fjellet, særleg på kveldstid. Da hadde vi Sjodalen for oss sjølve.
Kvar laurdag laga Anne i stand ei stor balje med varmt vatn, som eg måtte opp i for å bli helgelauga. Eg likte det ikkje, men forstod det var ingen veg utanom.
Om kvelden spelte vi "svælte" eller vri. Anna underhaldning fanst ikkje. Radio var der ikkje, og dette var ein halv mannsalder før fjernsynet kom åt Vågå. Ein gong i veka vart det sendt opp ymse vekeblad til oss med mjølkebilen, så vi hadde litt lektyre. Eg hugsar best "Kriminaljournalen" som var full av blodige historier og sterke illustrasjonar frå fjern og nær, ikkje minst frå USA. Det var kraftig kost for ein åtte-åring,og Kriminaljournalen kom nok for all framtid til å prege mitt biletet av USA, som eit samfunn der dei to viktigaste yrkesgruppene var brotsmenn og politifolk.
Den einaste boki far hadde sendt med meg for sommaren på Mosbesstrånd var Snorre. Kongssogene er som kjent heller ikkje fri for handlekraftige menn og hardhendte metodar. Dette vart starten på eit livslangt kjærleikstilhøve til Snorres Kongesoger. Det same gjeld ikkje for Kriminaljournalen
Om sundagen hadde vi kontakt med folk på andre sætrer, særleg med Storviksbesstrånd, som var den nærmaste. Her heldt Hjørdis og Ola Storvik til. Når vi kom på gjesting fekk vi servert kaffe og biteti, medan dei vaksne prata om ting eg ikkje forstod. Men det var nå ei avveksling likevel, og kaffematen smakte. Ein gong rodde vi til Grasviksætri, som ligg på hi sida av Øvre Sjodalsvatnet. Da vi hadde kome oss utpå i båten, kom brått ein mannevond, aggressiv ukse rennande, kasta seg ut i vatnet og kom symjande mot oss. Eg var redd uksen, og rodde så hardt eg kunne. Tanta derimot var redd han skulle drukne. Ho ropte ut: " Han bliv, han bliv!". Men uksen greidde seg. Han snudde snart og sumde i land att. Og eg hadde lært eit nytt ord for å drukne.
Og så rodde vi over til Grasviksætri, der det også var ein kompis på min eigen alder.
Når eg sa at det ikkje var underhaldningstilbod, så er ikkje det heilt sant. For vi hadde Ola Sagrusten, Kattholin kalla, ein bygdeoriginal frå eit anna hundreår. Ola Katthole budde heile sommaren i eit bilvrak, eller kanskje rettare sagt eit bilhus( huset på ein lastebil), som var sett att ved Øvre Sjodalsvatnet. Han levde av å fiske og selja fangsti på turisthyttene. Han var i 60-årsalderen, liten på vokster, brukt snus, og det stod ein sterk eim av han, naturleg nok. Særleg om sundagane kom han innom på Mosbesstrånd. Da var han litt blankare i andletet enn elles. Eg spurde tanta kva dette kom av. " Han ha' vel vaska seg lite grann rundt nasen", var det lattermilde svaret. Eg lurde fælt på korleis dette var å forstå. Kvifor vaska han seg berre der? Sjølv om Kattholn ikkje akkurat var velsett når han kom stigande over dørstokken i sæterstulen, så fekk han da støtt ein kopp kaffe med biteti. Anne lufta godt ut etter han hadde gått att, og passa på at han ikkje hadde etterlate seg lus eller loppe der han sat.
Underhaldning baud også geitene på,som eg heldt meg mykje i lag med. Geitene er artige og intelligente dyr. Utpå seinsommaren var det parringstid , og da fekk eg rikeleg innføring i det geitlege kjønnslivet, som eg studerte med stor interesse. Bukken måtte ta seg av eit harem på 20-30 geiter. Han la for dagen ein imponerande kapasitet. Når geitflokken skulle inn i fjoset om kvelden, hadde eg gjort det til ein vane at eg reid på bukken inn i geitfjoset. Men når bukken er i brunst , utviklar han også ei ram lukt. Denne lukta sette seg i kledom mine når eg reid på bukken, og det var mest uråd å bli kvitt denna lukti. "Du luktar som ein grabukk", sa tanta,og det var jo det eg gjorde.
Da eg drog til sæters med Anne gav far meg ein tollkniv, som han bad meg vera varsam med og passe godt på. Og tollkniven hadde eg med meg same kvar eg for.Ein dag eg hadde sprunge ute med geitene i timesvis, oppdaga eg at kniven ikkje sat i slira da eg kom til sæters. Eg hadde mista kniven som eg hadde lova å ta godt vare på! Som 8-9- åring trudde eg på Gud og bad Fadervår kvar kveld. Den kvelden bad eg fyrst Fadervår, og deretter lova eg Gud, at dersom eg fann att kniven , skulle eg leva i sølibat til eg var 12 år, og be Fadervår 70 gonger kvelden etter , som takk for den eventuelle hjelpi. Dagen sette eg ut for å leite etter kniven, mellom dei hundrevis av einebærbuskene der eg hadde fare med geitene. Det såg håplaust ut, men brått låg tollkniven framfor meg, under ein einer. Eg gløymer det aldri.
Eg heldt båe lovnader. Den kvelden bad eg Fadervår 70 gonger, noko som tok på, trøytt som eg var. Eg hugsar at etter at eg hadde passert 40 Fadervår, gjekk det raskare i svingane. Dei siste 20 vart sagt fram i eit rasande tempo.
Når det var låkt vær i Sjodalen, sat eg inne og teikna. Mest populære motiv var kriminelle fysiognomiar frå Kriminaljournalen og blodige scener frå Snorre. Særleg amerikanske forbrytarfjes med hatt, og illustrasjonen av " Kong Domalde vert blota" i Snorre gjorde eg mange freistnader på å kopiere.
To somrar var eg med tante Anne på Mosbesstrånd. Eg kan ikkje hugse at eg ein einaste gong kjeda meg eller kjende meg einsam, eller sakna leikekameratar.
Kvifor har eg skrivi ned dette? Det er da ikkje noko spesielt med desse opplevingane? Svært mange menneskje på min eigen alder(68 når desse linene blir skrivne) med bygdebakgrunn har hatt liknande røynsler.
Eg har sett på papiret desse heilt igjennom udramatiske kvardagssogene,fordi sume yngre kanskje kan ha godt av å bli mint om at livet kan vera meiningsfylt for eit barn sjølv om det ikkje fær dusje to gonger om dagen, sjølv om det ikkje har tilgang til radio, fjernsyn, iPhone, iPad, kino, butikkar, sjølv om det ikkje har jamaldringar og venner rundt seg kvar dag.
For ein gutunge på 8-9 år er det nok å ha ei tante som vil ta eit slag kort i ny og ne, ein fjellbekk til reingjering og tannpuss,Kriminaljournalen og Snorre til lektyre,ein tollkniv, teikning og geitene til tidtrøyte, ein gamal bygdeoriginal til underhaldning. Eg hugsar at eg nokre år seinare, som framvekstring, las i ei hovudstadsavis ( som far tinga) at det vart gjort for lite for Oslo-ungdom, dei hadde ikkje nok "fritidstilbod". Stakkars, tenkte eg, har dei ikkje eingong eit bibliotek?