Stygge og snille ord
Da eg var gutunge på 1950-talet, var eit vanleg ord for personar med fysiske lyte ein krøpling. På eit eller anna tidspunkt fann einkvan ut at krøpling var eit stygt ord, det burde ikkje brukast. I staden fann nokon på at dette slemme ordet skulle erstattast med ufør eller vanfør*, som var snille ord. Invalid vart også akseptert. Eg veit ikkje når namneskiftet skjedde, kanskje på slutten av 1950-talet. Men så vart også ufør og vanfør til stygge ord, og det må ha hendt mellom 1963 og -66 da eg gjekk på gymnaset. For eg hugsar godt den timen da norsklektor Svarteberg, med det eg innbiller meg var ein skeiv, litt flau flir, fortalde oss at nå hadde vi ikkje lenger lov til å skrive ufør og vanfør; nå skulle vi skrive handikappa. Svarteberg vedgjekk at han ikkje tykte noko særleg om ny-ordet: For det fyrste var det ikkje norsk, og kvifor skulle vi bruke eit ord med engelsk opphav, når vi hadde innarbeidde og gode norske ord? Og når han høyrde ny-ordet, sa Svarteberg, så fekk han lite hyggelege tankar om ei hand og ei kappsag. Norsklektoren hadde altså ikkje heilt skjønt kor stygge dei var orda som nå måtte på søppeldynga. Men han var med dette atterhaldet likevel lojal mot instruksen(?) om innføring av det nye snillordet. Men etter nokre år fann einkvan ut at handikappa også var eit stygt ord.
Dei fann ut at fysisk funksjonshemma eller rørslehemma var mykje penare og snillare, og nå er det slik vi omtalar eller bør omtala dei tidlegare krøplingane, uføre, vanføre,invalide og fysisk handikappa. Må tru om dei som dette gjeld, har fått det betre med denne nye ordbruken?
Ei tilsvarande utvikling opplevde ordbruken om dei som ikkje hadde fått full pakke under topplokket - som det heiter i folkemålet. Tidlegare vart slike kalla idiotar, men alt i min barndom hadde dette vorte eit stygt ord. Eg fekk påpakning av opphavet, særleg det moderlege, dersom eg tok dette ordet i bruk om dei med mangelfulle åndsevner. Derimot har ordet livd vidare som eit skjellsord, synonymt , og vel så det kanskje, med tosk og dumrian. Etter idiot vart åndsveik eller åndssvak erstatningsordet for dei som, ja, hadde vorte fødd med mindre åndsevner enn fleirtalet av oss. Eg hugsar ikkje akkurat når dette skjedde, truleg på 1950-talet, kanskje tidlegare.
Men på eit tidspunkt vart åndsveik også for sterkt for einkvan i departementet - eller kanskje i Norsk Språkråd, eller kven som nå steller med slikt? (1)
Kva som fylgde i utviklingshistoria om dei stygge ord, er eg litt uviss på, men det var vel mentalt handikappa? Min gamle lektor Svarteberg hadde kanskje meint at dette førde i tankane i retning av ei kappsag som hadde kome for nær hovudet. Korleis det nå var , så gjekk det berre nokre år, så vart også mentalt handikappa til eit stygt ord - ifølgje Gud veit kven. Det nye snillordet vart psykisk funksjonshemma, og så vidt eg veit, er dette framleis gjeldande, offisiell ny-tale.
For ikkje så mange år sidan var neger eit vanleg og nøytralt ord for ein person med svart hudfarge. Torbjørn Egner og Astrid Lindgren skreiv om negerhøvdingar og negerkongar i sine barnesongar og -bøker, utan at nokon den gongen såg noko gale i det.
I den engelskspråklege verda var nigger eit like vanleg ord for svarte. I Noreg vart dette tidleg oppfatta som eit nedsetjande uttrykk, og var tabuisert. Men slik var det altså ikkje blant britar og amerikanarar. Den kjende britiske krimforfattarinna Agathe Christie gav i 1939 ut boka "Ten Little Niggers". I amerikansk førkrigslitteratur var ordet heilt gjengs og uproblematisk, t.d. hjå Mark Twain.
Eg hadde ein gong ei britisk svigermor - fødd (1916) i ein britisk koloni, den gongen da imperiet var i full bløming. Når ho fortalde sine historier om dei svarte som ho hadde vakse opp saman med, vart dei alltid omtala som niggers. Ho vart alltid sterkt irritert når det moderne norske miljøet rundt henne sa at det gjekk ikkje an å seia nigger. Ingen skulle koma og lære henne korrekt engelsk. Ho hadde lært å snakke "Queen's English", og der heitte det nigger, og det var det. Ordet er vel ei lett forvansking av det latinske ordet "niger" - som tyder svart. Nå er ordet både av avsendarar (dei som brukar ordet) og mottakarar (dei som ordet blir brukt om) forlengst definert som skjellsord , og er gått ut av korrekt språkbruk også i USA og Storbritannia. Dersom det blir brukt - og det blir det jo, ikkje minst negrar imellom - er det berre som nedsetjande uttrykk. Det er greitt, skjellsord kan det stundom også bli bruk for.
Nå vil mange at det som hendte med nigger-ordet, også skal bli lagnaden ordet neger. Det er likevel vanskelegare å forstå kvifor ordet neger skal nedgraderast til styggord. Ordet kjem frå spansk eller portugisisk negro, som tyder svart. Eit logisk og ufarleg ord skulle ein tru. Dei som tilhøyrer denne folkegruppa er svarte, og kallar seg sjølve svarte. I generasjonar har det vore brukt på ein nøytral måte i norsk og andre språksamfunn.
Utviklinga i bruken av nigger og neger har parallellar med bruken av omgrepa eskimo og finn eller lapp. Eskimo var ordet som vart brukt om denne folkegruppa til ein gong mot slutten av 20.hundråret. Ingen tenkte på at det var noko negativt i denne ordbruken. Men på eit eller anna
tidspunkt for ikkje fælt mange år sidan fekk vi høyre at eskimo var eit stygt ord. Det snille og korrekte ordet var inuitt. Altså måtte vi bruke inuitt.
Dette liknar på utviklinga av nemninga på den finsk-ugriske folkegruppa som held til på Nordkalotten. Inntil ein eller annan gong i andre halvdel av det 20.hundreåret var det vanleg å kalle dei finn eller lappar. I Noreg gjekk desse orda ut av bruk på 1950-60- talet, eller kanskje tidlegare. Det ordet som skulle brukast var same. Og dette er nå det vanleg brukte ordet på norsk, truleg fordi det alt hadde eit visst rotfeste i tidlegare bruk.
Denne vesle gjennomgangen reiser eit par spørsmål:
Kvifor og når er eit ord stygt?
Kven avgjer om eit ord er stygt?
For det fyrste kan vel alle vera samde om at bokstavar sette saman til det vi kallar ord, i seg sjølv ikkje er stygge. Ein utlending som ikkje forstår norsk, ser ikkje noko stygt i ordet krøpling. Han ser berre åtte bokstavar sette saman til eit uforståeleg ord.
Dermed blir spørsmålet kva vi assosierer vedkomande ord med;kva tankar som blir utløyst hjå dei som forstår ordet. Spørsmålet blir om orda utløyser "stygge" eller mindre stygge tankar hjå oss. Ordet sjølv er uskuldig. Dette er kanskje trivielt, men reaksjonen på sume ord tyder på at det er ikkje trivielt for alle.
Spørsmålet blir da om orda fysisk eller psykisk funksjonshemma utløyser andre, hyggelegare tankar enn krøpling eller åndsveik? Utløyser "afro-amerikanar" andre tankar enn neger? Tenkjer vi på heilt andre skapningar når vi høyrer ordet inuitt og same, enn når vi høyrer eskimo og lapp?
Eg for min del assosierer ordet krøpling med alvorlegare tilfelle av fysiske lyte enn t.d. ufør/vanfør eller invalid. Men når iallfall eg høyrer at ein person er ufør eller vanfør, så tenkjer eg på nokolunde det same som når eg høyrer "fysisk funksjonshemma", sjølv om sistnemnde er meir ullent. Har dei som har fått gjennomslag for slike språkendringar, trudd at dei kunne dirigere folks tankeliv i ei "penare,snillare" retning? Dersom dei er så naive, burde dei kanskje ikkje ha makt og innverknad over språket vårt.
Eg vil altså godta at ordet krøpling ikkje lenger bør tilhøyrde daglegspråket, fordi det kan føre tankane i retning av ein som må krype for å koma seg fram. Men også dette ordet kan vera brukande i sume samanhengar, t.d. i overført tyding: Intellektuell krøpling. Eg ser ein del av dei.
Derimot ser eg ingen grunn til at ufør/ vanfør har vorte erstatta med ordkrøplingen fysisk funksjonshemma. Eg kjenner sume som går på uførepensjon, og som ikkje har eit einaste synleg, fysisk lyte. Det er forresten merkeleg at det ikkje heiter funksjonshemma-pensjon.
Tilsvarande for ordgruppa idiot, ånds- eller evneveik og psykisk funksjonshemma.Ordet idiot har for alltid hamna i skjellsordfamilien. Ingen kan eller vil berge det ut derifrå. Evneveik/åndsveik er derimot på alle måtar eit betre ord enn psykisk funksjonshemma.
Tilsvarande har nigger utvilsamt og for alltid vorte eit skjellsord. Men det finst ingen påviselege grunnar til at neger(= svart) skulle oppfattast som skjellsord. Skulle det utløyse slike tankar hjå nokon så kan vedkomande kritiserast for å ha ein ufin fantasi, men ordet kan ikkje bera skulda for det. Erstatningsordet afro-amerikanar for neger har også den ulempe at det er upresist;det femner for breidt. I Afrika finn vi mange folkegrupper utanom dei negroide.
Når det gjeld eskimo og lapp, så gjer det seg her gjeldande ein annan bakgrunnshistorikk. Eskimo var opphavleg visstnok eit skjellsord ( dei som pratar uforståeleg e.l.) som dei nordamerikanske indianarane brukte om denne folkegruppa, som livde i same område. Inuitt er visstnok det ordet denne gruppa brukar om seg sjølve og da skulle alt vera i skjønnaste orden,dersom dette ordet slær igjennom. Det har det vel berre delvis gjort.
Opphavet til ordet lapp har eg ikkje greidd å finne ut av. Det har jo ein litt negativ klang på norsk, ettersom lapp også blir brukt om småbitar av papir eller ty. Men i Finland har vi namnet Lappland på den store regionen lengst i nord, utan at eg har høyrt at samane har problem med dét.
Same korleis dette nå heng i hop, så er ordet same nå heilt innarbeidd iallfall i norsk, og ordet lapp finst berre i eldre tekster.
Konklusjonen må bli at i tillegg til folkeskikk må vi også bruke sunn fornuft i val av ord, også om såkalla utsette grupper.
Men når og av kven blir det avgjort at eit ord er stygt, upassande?
Kven har fått makt til å definere kva som er akseptabel og uakseptabel språkbruk?
Som nemnt(1) , tek ikkje Norsk Språkråd, slik eg trudde da eg tok til å skrive denne artikkelen, direkte stilling til kva som er akseptable og uakseptable ord.
(Dersom det er slik kan vi rettnok lure på kvar min før nemnde lektor Svarteberg fekk instruksen sin frå?).
I ein kronikk i Aftenposten (2)legg direktøren i Norsk Språkråd, Arnfinn Muruvik Vonen, fram sitt syn på dei såkalla sensitive ord. Her skriv han mellom anna:"Orda kan dessutan oppfattast ulikt av ulike språkbrukarar i ulike samanhengar. Dei språklege valørane endrar seg i tillegg over tid, og det kan vere ei kjelde til frustrasjon. Mange opplever at visse ord er fornærmande, sårande eller støytande, og det er slett ikkje alltid dei same orda no som for femti år sidan."
Språkrådet signaliserer i denne kronikken, og på websidene sine at dei likevel ikkje vil sende ut for sterke signal om kva omgang folk bør ha med såkalla sensitive ord. Men dei rår også til å syne respekt og folkeskikk, og unngå ord som enkelte grupper , t.d. negrar, sigøynarar, vanføre og åndsveike med mange fleire reagerer negativt på. Som Vonen skriv vidare:"Når avsendar og mottakar ikkje har same oppfatninga av eit ord, og særleg dersom ordet refererer til ei gruppe menneske som er i ei utsett stilling i samfunnet, blir problemstillinga ikkje berre språkleg , men og politisk"
Dermed blir dette eit spørsmål om kven som har definisjonsmakt over kva slag ord og uttrykk vi bør bruke. Eg meiner at Språkrådet i denne kronikken og andre tekster går alt for langt i å overlate dfinisjonsmakta til såkalla utsette grupper. Problemet med dette er fleirsidig. For det fyrste har som regel desse gruppene ingen talsmenn med fullmakt til å uttale seg på vegner av dei i sin heilskap.
Ofte får vi inntrykk av at det er hyperaktive og hypersensitive men små lobbygrupper som utan mandat frå dei det gjeld, fører kampen mot ord dei mislikar.
Korleis kan Språkrådet veta sikkert at dei gruppene det er tale om, blir krenkt av den aktuelle ordbruken ,eller er i stand til å bli krenkt. Språkrådet går etter mi meining for langt i å overlate slik makt til det dei kallar utsette grupper.
Det er som nemnt slett ikkje klart at alle svarte har problem med nemninga neger. Det er heil sikkert at mange sigøynarar heller vil bli kalla sigøynar enn ny-ordet rom. Språkrådet går spesielt for langt når dei inkluderer mongoloide og åndsveike i utsette grupper som skulle ha problem med dei ord som her blir brukt pm dei. Eg vil tillate meg å dra sterkt i tvil at mongoloide og åndsveike er opptekne av at vi bør brukar nemningane Downs syndrom og psykisk funksjonshemma når vi talar eller skriv om dei. Og direktør Vonen går også altfor langt når han i ovannemnde kronikk ymtar frampå om at vi må vera varsame med å bruke ord som ordblind,blind,døv, døvespråk. Han reiser også tvil om vi bør bruke nemninga homse om homoseksuelle menn. Så vidt eg veit er homse-omgrepet utvikla innanfor homo-miljøet og blir brukt innanfor dette miljøet. Skal bruken vera reservert for dette miljøet?
Med ei slik tilnærming frå Språkrådet er det ikkje lenger snakk om at det er god folkeskikk som skal leggjast til grunn. Da blir dørene opna enda vidare for det eg vil kalle politisk motivert ny-tale.
Når Norsk Språkråd ikkje skal eller kan sende ut instruksar eller styringssignal i slike saker - ut over det som er nemnt ovanfor - står vi att med det interessante spørsmålet kva som er drivkreftene bak dei språkendringane som ovanfor er omtala. Eg har ingen konspirasjonsteori som eg har tenkt å dra fram som forklaring. Eg trur forklaringa er både enklare og meir komplisert enn som så.
Kort sagt trur eg det er eit samvirke - ikkje ei samansverjinga - mellom små, aktive, kanskje velmeinande lobbygrupper og ei mediaverd dominert av venstreorienterte medarbeidarar. Norsk Språkråd nemner sjølv på sine websider at "Association of young Africans" i Noreg skal ha teke til motmæle mot bruk av ordet neger.
Kvifor skal språkbruken til nordmenn flest bli styrt av ei slik ukjent og truleg lite representativ gruppe?
Viktigare for språkendringane som her er omtala, er at media systematisk går til felts mot alt som blir eller kan bli oppfatta som "diskriminering" av minoritetar, utlendingar og andre "utsette grupper".
Regelmessige meiningsmålingar har vist at parti til venstre for sentrum er sterkt overrepresentert blant norske mediafolk. Og resten av journalistane er ofte individ-orienterte liberale. Det finst knapt journalistar med ein klar verdikonservativ profil. Verdi- og nasjonalonservative lobbygrupper er nesten like usynlege.
Sagt på ein annan måte er det den dominerande snillistisk-egalitære og venstreliberale tidsånda som er den viktigaste forklaringa på dei språkendringane eg ovanfor har omtala. Mot tids- og samfunnsånd er kampen oftast like vellykka som Don Quijotes kamp mot vindmøllene. Eller kanskje Peer Gynts kamp med Bøygen er eit meir treffande bilete.
Det er vanskeleg å kjempe mot snillisme. Vi vil da vel vera snille og greie mot alle. Kven vil vera streng og hard? Når vi i staden for ufør seier og skriv fysisk funksjonshemma, så meiner vi sjølve at vi er snille. Men vi er jo berre feige eller uærlege. Og Språkrådet er i for stor mon reiskap for tidsånda i staden for å levere eit fagleg fundert forsvar for eit godt og forståeleg norsk mål. Når språkdirektør Vonen meiner at vi bør unngå å bruke nemningane døvespråk og blindespråk, så oppmodar han oss til feigskap og uærleg framferd. Han og Språkrådet vil at vi ikkje skal nemne røynda ved sitt rette namn. Vi skal bruke nye ord som er så ulne og uklare at dei kan oppfattast som freistnad på tilsløring - inntil dei også blir oppfatta som politisk ukorrekte. Da må tilsløringskverna sveivast ei ny runde.
Bortsett frå den politisk korrekte tilsløringa som slik fær lov til å utfalde seg,ser vi også ei forringing av språket:
Afroamerikaner er eit dårlegare og meir upresist ord enn neger.
Rom og romfolk er ei kunstig og misvisande erstatning for sigøynar.
Fysisk eller mentalt funksjonshemma er gelé-aktige språkpadder, langt dårlegare omgrep enn vanfør/ufør og evne-/åndsveik. I tillegg er ny-orda altså unorske.
Hørselshemma og synshemma er ei miserabel og dårleg erstatning for dauv og blind. Dei gjev eit ukorrekt bilete av røynda. Den som er blind eller dauv er ikkje hemma; vedkomande ser eller høyrer ingenting. Dersom du er syns- eller hørselshemma, da ser eller høyrer du dårleg, og da er det like greitt å seia det.
Den politisk korrekte, hypersensitive og overdrevne redselen for å såre såkalla utsette grupper, fører altså ikkje berre til eit meir uklart, upresist språk, men også til eit dårlegare og meir unorsk språk.
Det burde eit Språkråd som kallar seg norsk, kjempe imot.
Store ord
I slekt med den utvikling som ovanfor er omtala, er den sterke og særnorske tendensen vi har sett gjennom fleire tiår til ei forflating av tittelbruk gjennom titteloppblåsing.
Også her skal eg opne med ei forteljing frå mitt eige liv for å illustrere kva eg meiner:
I nesten førti år var eit departement - utanriksdepartementet - arbeidsgjevaren min. Da eg starta der i 1975 hadde departementet som alle norske departement, følgjande hierarki og nivå: Øvst oppe sat Utanriksråden (som i andre departement hadde tittelen departementsråd, med unntak av Finansdepartementet der tittelen er finansråd).
På nivået under Utanriksråden sat avdelingssjefane som hadde og har departementstittelen ekspedisjonssjef. Nestkommanderende i ei avdeling , altså ekspedisjonssjefens næraste underordna hadde tittelen underdirektør.
Nivået under dette var byråsjef som var sjef for eitt av dei kontor som ei avdeling var delt opp i. Byråsjefens næraste underordna, dvs nestkommanderande i eit kontor , hadde tittelen fyrstekonsulent. I større kontor kunne det i sume tilfelle rettnok vera fleire fyrstekonsulentar, men berre ein av desse var nestkommanderande.
Nivået under fyrstekonsulent, dvs andre medarbeidarar i eit kontor , hadde tittelen konsulent. Under konsulent fann vi fyrstesekretær, som var det lågaste nivået i embets- og tenestemannshierarkiet.
Under fyrstesekretær var kontorfunksjonærskiktet. Her var høgste nivå fyrstefullmektig, deretter fullmektig og assistent.
Denne strukturen med sitt hierarki, nivå og titulatur tilsvara i all hovudsak strukturen i andre lands departement.
Medan andre land ( som eg har kjennskap til, som Tyskland og Frankrike) har halde fast ved den same strukturen og tittelbruken, har norske departement blåse opp omfanget av embetstitlar til latterlege dimensjonar. Før var det som nemnt berre ein underdirektør i ei departementsavdeling, nemleg nestkommanderande i avdelinga som også fungerte som sjef for avdelinga når ekspedisjonssjefen var fråverande. Nå har nestkommanderande i ei avdeling fått tittelen avdelingsdirektør. Det kunne ein sikkert ha levd med. Problemet er at tittelen på sjefen for eit kontor , som er omdøypt til seksjon, også er avdelingsdirektør. M.a.o. same tittel for to ulike nivå i hierarkiet. Dersom føremålet var å skapa forvirring, så vil dei ansvarlege heilt sikkert kunne seiast å ha lykkast godt med dét. Attåt å skapa forvirring gjer denne tittelinflasjonen også Noreg til latter i utlandet. Ei større departementsavdeling kan fort ha fire-fem seksjoner kvar med sin avdelingsdirektør. Nestkommanderande i ein seksjon har tittelen underdirektør, som tidlegare vart brukt om nestkommanderande i ei avdeling,altså eit langt høgre nivå. Tidlegare var som nemnt før, nestkommanderande i eit kontor/seksjon titulert fyrstekonsulent. Betre illustrasjon på tittelinflasjnen er det vanskeleg å få. I ei norsk departementsavdeling kan det i dag difor sitja ein 10-12 "direktørar" (avdelings- og underdirektørar) der det før sat ein (1), nemleg underdirektøren, som var avdelingsnestkommanderande.
Kvifor gjer dette oss til latter i utlandet? Fordi desse titlane som signaliserer høgt embetsnivå, ikkje samsvarar med røynda. Seksjonssjef og seksjonsnestkommanderande er mellomnivå i eit departementshierarki. På engelsk blir avdelingsdirektør omsett med "deputy director general" og underdirektør med "assistant director general", noko som signaliserer eit langt høgre nivå enn det det reint faktisk er. Dette er ikkje noko mindre enn absurd.
Eg hugsar eit møte i EFTA/EØS-sekretariatet i Brussel, der det sat ein svær delegasjon av kjekke unge kvinner og menn frå norske departement som alle bar tittelen "deputy director general" eller "assistant director general". Fleire utlendingar var forundra over det høge nivået på den norske delegasjonen og kor unge dei var. Eg svara at det einaste som var høgt med delegasjonen, var den inflasjonerte tittelbruken. Fleire drog på smilebandet av slike potemskinske fasader.
Akkurat denne reaksjonen er lett å forstå. La oss til samanlikning sjå på strukturen i eit fransk departement: Avdelingssjefen har tittelen "directeur", hans nestkommanderande er "directeur adjoint", seksjonssjefen har tittel "sous-directeur"(underdirektør) og hans nestkommanderande er titulert "sous-directeur adjoint". Fleire embetstitlar finst det ikkje i ei vanleg avdeling i eit fransk departement, som i tillegg har langt større avdelingar og fleire tilsette enn norske departement. Vi ser altså nøkternt måtehald på fransk side og narraktig pynting med alt for fine fjør på norsk.
Er det rart om utlandet ler av oss?
Det som har skjedd i sentraladministrasjonen er symptom på ein tendens som kjem til uttrykk på fleire område.
La meg nemne berre eitt døme til:
For ikkje så mange tiår sidan var tittelen rektor reservert for leiarstillinga ved høgre utdanningsinstitusjonar - universitet, gymnas, landbruksskular m.fl. På mellomnivå, dvs realskule,framhaldsskule, yrkesskule, var tittelen skulestyrar. På det lågaste nivået som var folkeskulen, vart leiaren titulert fyrstelærar.
I dag er det ein og same tittel for sjefsjobben, frå universitet til den minste folkeskule: Rektor.
Alle har vorte generaler.
Eg omtala dette fenomenet ovanfor som pynting med fjør som var for fine.
Men eigentleg handler dette meir om særnorsk likskapsideologi enn om pyntesykje.
I motsetnad til det som er sagt ovanfor om stygge,snille,sensitive ord, er tittelinflasjonen resultat av politiske vedtak. Det er i siste tilfelle tale om ein politisk vilje til å gjera offentlege embetsmenn og tenestemenn likare gjennom likare titlar. Har du same tittel som den mykje lengre oppe i hierarkiet så er du like viktig og har same verdi.
Dette er ein konsekvens av den same likskapsideologien som gjer at dei intellektuelle einarane ikkje fær utfalde seg i det norske utdanningssystemet. Og som har ført til at norsk skule scorar skandaløst dårleg på internasjonale målingar. Kunnskapssamfunnet som vi skulle leva av etter oljealderen, har aldri vore lenger unna. Likskapsideologien har sin pris. Einaste unntaket er sportsstjernene som blir hylla som avgudar, og der ingen pris er for høg.
Har du det i føtene, så er det lov å vera einar. Har du det i hovudet, så skal du høvlast ned til det minste sams multiplum.
Frå De og du, til du og du
Eit anna konkret og illustrerande døme på likskaps- og forflatingsideologien er bruken av høfleg tiltaleform på norsk, altså "De" i staden for "du" når situasjonen tilseier det.
Da eg kom til Oslo som student i 1966, var "De" einaste aksepterte og tenkjelege måten å tiltale ukjente, vaksne personar på. De-tiltale var alt på den tid klart mindre utbreidd på norsk enn t.d. på tysk. Mellom yngre menneskje var det vanleg med du-tiltale, også til ukjende. Da eg i 1972-73 hadde eit studieopphald i Muenchen, vart eg overraska over å oppleva at langhåra, venstre- og høgreradikale studentar ikkje berre tiltala kvarandre med "Sie"(De) men også brukte tiltalen "Herr/Frau Kommilitone/Kommilitonin"(herr/fru medstudent). Diskusjonen mellom dei ulike og oftast ytterleggåande politiske gruppene var hard og aggressiv, men dei høflege tiltaleformer vart det aldri synda mot.
Slik tiltale tilhøyrde alt da og for lenge sidan fortida i det norske studentmiljøet. Kanskje ein gong etter 1970 byrja De-forma til å skrante også utanfor yngre generasjonar. Eg hugsar at da eg for fyrste gong i 1974 møtte min rådgjevar i historie hovudfag, professor Magne Skodvin, så tiltala eg han med "De". Da drog han litt på smilebandet, og sa at vi fekk da vera dus. Så ting var nok i endring, sjølv om Skodvin kanskje var litt tidlegare ute enn andre i hans stilling.
Da eg saman med dei 13 andre på mitt aspirantkurs i 1978 skulle ut på min fyrste utanriksstasjon, hadde sjefen for administrativ avdeling i UD, ekspedisjonssjef Arvesen, ein gjennomgang med kullet om kva som venta oss der ute i den store verda. Her sa han også nokre ord om våre framtidige stasjonssjefar - ambassadørar og generalkonsular - og mellom anna kven vi skulle tiltale med "De" og kven med "du". Om min framtidige sjef, ambassadør Jørgensen i Canberra, sa Arvesen at her var det einaste aktuelle De-tiltale. Dette var det viktig at eg respekterte. Arvesen sa at det hadde skjedd ein revolusjon i UD m.o.t. tiltaleformer samanlikna med den gongen da han var ung diplomat på 1950-talet. Han fortalde som illustrasjon på dette ei historie frå sin fyrste utepost, Kairo. Da han etter tre år skulle flytte til ny stasjonering i New York,baud ambassadøren han inn på kontoret til ein avskilsdrink. Og ettersom dei nå hadde samarbeidd godt i tre år, foreslo ambassadøren at dei skulle "drikke De's", dvs at dei heretter skulle "bli De" med kvarandre og at dette skulle formaliserast gjennom ein skål. Vi på aspirantkurset skjønte ikkje heilt kva Arvesen meinte.
For vedkomande ambassadør var De-form ei jovial tiltaleform, svara ekspedisjonssjefen. Inntil dei "drakk De's", hadde Arvesen , når han vende seg til sin sjef, tiltala denne med "Deres Eksellense". For denne ambassadøren og hans generasjon, som var fødd rundt 1890, var "De" så langt dei kunne tenkje seg å gå i jovialt språkbruk overfor andre menneskje.
Og ekspedisjonssjef Arvesen hadde heilt rett når det galdt ambassadør Jørgensen i Canberra. Eg var på denne vesle ambassaden med berre 3 norske "De's" med sjefen frå fyrste til siste dag. Jørgensen var ein hyggeleg og grei mann, men det var heilt utenkjeleg for han at vi to skulle vera du's.Nesten 40 år seinare høyrest dette truleg eksotisk ut for yngre generasjonar.
I dag er høfleg tiltale med "De" nesten heilt utrydda or norsk. Det er vel berre medlemmer av Kongefamilien som opplever å bli tiltala med De-form. Utviklinga har visstnok vore den same i andre skandinaviske land, og sume gonger er ikkje ein gong kongelege trygge mot du-tiltale. Iallfall tyder ei soge frå Danmark i 2016 på nettopp dét. På ein pressekonferanse som dronning Margrethe gav, var det ein ung journalist som i det han vende seg til monarken, brukte du-form. "Jeg vidste ikke at vi gik på samme skole," svara Dronninga, som ikkje likte slik nymotens kameraderi.
Er det nå så farleg at vi har slutta med høfleg tiltale med De; kva skade har det gjort?
Det har for det fyrste gjort språket litt flatare og fattigare, vi har mista enda ein språkleg nyanse. Av og til kjenner vi at det er og bør vera ein naturleg distanse mellom oss og dei vi møter på veg gjennom livet. Særleg i eit storbysamfunn der vi dagleg har omgang med stort sett ukjende menneskje, vil ein avstand til andre falle naturleg. For meg er du-tiltale i ein slik samanheng uttrykk for ein kunstig og påtvinga intimitet.
Det kan også vera andre og meir aparte grunnar til at sume vil bruke De-tiltale. Ein eldre Oslo-mann sa ein gong til meg:"Det er da for ille at De-formen forsvinner.Hvordan skal jeg da tiltale personer som jeg misliker?"
For det andre gjer mangelen på høfleg tiltale eit underleg inntrykk på dei mange utlendingar som nå lærer norsk. Nordmenn har allereie eit rykte på seg som uhøflege og formlause i omgang med andre,og dette blir opplevd som enda eit døme i så måte. Bortsett frå Sverige og Danmark manglar ingen andre siviliserte land høfleg tiltale(3). (I sume land ( t.d. Frankrike) kan De-tiltale sogar bli brukt overfor eldre personar,dvs.foreldre og besteforeldre,
innanfor same familie og slekt. Dette veit eg av eige røynsle.(4))
Vi stadfester gjennom slik språkleg formløyse at vi ikkje bryr oss om det som blir oppfatta som normal folkeskikk.
På toppen kjem ein merkeleg uskikk som har vorte vanleg dei siste åra med å tiltale ukjente personar med førenamn, til og med på telefonen. Det forfallet som her har fått utvikle seg, verkar på meg og mange med meg direkte vemmeleg. Men det er på sett og vis ei logisk utvikling av at alle har vorte du's med alle. Kan du tiltale alle med du, kan du vel også tiltale alle med førenamn?
For det tredje stadfestar utryddinga av høfleg tiltale inntrykket av Noreg som eit land der den forflatande, egalitære og dominerande ideologien gjer alle tilsynelatande like.
Det er rettnok overflatisk og gjer oss ikkje det minste meir like,men det gler dei som meiner overflata og fasaden er det viktigaste her i livet.
(1) Ei epostutveksling som eg har hatt med Norsk Språkråd, gjort det klart at Språkrådet ikkje har fullmakt til å regulere og styre norsk språk på den måten som eg hadde trudd, slik det vil skine igjennom ovanfor. Norsk Språkråd avgrensar seg ifølgje desse opplysningane til å ha synspunkt på og vurderingar av bruken av såkalla sensitive ord.
(2) Aftenposten, 12.11.2013.
(3) Dersom nokon her skulle finne på å trekkje fram engelsk som døme på at du-forma har vorte einerådande, så er det altså feil. Engelsk "you" tyder De, og har i stor mon fortrengt "though"(du), bortsett frå i fadervår og eit par andre samanhengar. Engelskmennene er så høflege at dei har gjort De-forma mest einerådande.
(4) For nokre generasjonar sidan må De-tiltale og tilsvarande ha vore vanleg andsynes eldre familiemedlemer også i Noreg. I ein omtale i Dag og Tid (25/11-16) av ein biografi om biskopen Peter Hognestad (1866-1931) siterer bokmeldaren Kjell A. Pollestad såleis frå eit brev som Hognestad skreiv til faren: "Hjarteleg takk kjære far fordi De alltid har vore so god mot meg". Og gutungen Odin i Olav Duuns verk om Juvikfolket tiltalar gamle Bendek med "Dokker".